Κρήτη-Πόντος, Ιστορία-Λαογραφία

Ανάμεσα στους Πόντιους και τους Κρήτες υπάρχει ομολογουμένως μια ευδιάκριτη ομοιότητα στον χαρακτήρα, στη φιλοξενία, στη γλώσσα, στη λύρα, στο τραγούδι και στο χορό τους, παρόλου ότι τους χώριζαν άλλοτε μακρυνές θάλασσες και μεγάλες στεριές.

Δημιουργείται, λοιπόν, εύλογα το ερώτημα, αν υπήρχαν κοινές ρίζες στην καταγωγή και στην προέλευσή τους. Η αφετηρία των σχέσεων Κρητών και Ποντίων ανάγεται στη ναυτική εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά, στην Κρήτη στα 960, 961 για την εκδίωξη των Σαρακηνών Αράβων από τη μεγαλόνησο. Μετά την επιτυχή επέμβαση του Φωκά επακολούθησε μια μεγάλη μεταναστευτική κίνηση Ποντιακού πληθυσμού στην Κρήτη με σκοπό να επανδρωθεί η Κρήτη με χριστιανικό πληθυσμό ύστερα από τον εξισλαμισμό που επέβαλαν στο νησί οι κατακτητές Σαρακηνοί. Η προσπάθεια αυτή των βυζαντινών κράτησε 8-10 χρόνια. Τότε και ο ιεραπόστολος ο Νίκων ο μετανοείτε με την συμπαράσταση του Τραπεζούντιου Αθανασίου Αθωνίτη προσπαθεί να επαναφέρει στον χριστιανισμό εκείνους που προσηλυτίστηκαν με βία στον Ισλαμισμό. Ο επικοισμός της Κρήτης από τον Πόντο του Νικηφόρου Φωκά είναι η απαρχή μιας μακρόχρονης προσπάθειας που συνεχίστηκε αδιάλειπτα και στα μετέπειτα χρόνια. ¸τσι στα 1183 επί Ισαάκ Αγγέλου έγιναν και άλλοι επικοισμοί από τον Πόντο και την Μ. Ασία καθώς και επί της Ενετοκρατίας στα 1580, αλλά και μετά την ¢λωση της Τραπεζούντας στα 1461 από αστικό πληθυσμό ιδιαίτερα. Επίσης μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και Τραπεζούντας η Κρήτη δέχτηκε πολλούς πρόσφυγες ευγενείς και αριστοκράτες που κατέφυγαν εκεί για να σωθούν. Ετσι από το γένος των Φωκάδων, που κατάγονταν από τα μέρη του Πόντου, προήλθε το γένος των Καλλέργηδων, ακόμη ο Λουκάς Λιτίνος, ο Ευστάθιος Χορτάτζης, ο γενάρχης των Χορτάτζηδων – ο Κορνάρος, ο Βλαστός, ο Σκορδίλης, ο Γαβαλάς, ο Μελισσηνός, ο Αργυρόπουλος και πολλοί άλλοι. Επίσης ο μεγάλος λόγιος και φιλόσοφος Γεώργιος Τραπεζούντιος, που γεννήθηκε στο Χάνδακα (Ηράκλειο) από γονείς μετανάστες του Πόντου συνέβαλε στη σύσφιξη των σχέσεων Ποντίων – Κρητών και υποστήριξε την πολιτική των βυζαντινών αυτοκρατόρων να ενισχυθεί η Κρήτη με Ελληνες αποίκους του Πόντου και της Μ. Ασίας. Αλλά και στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 έχουμε αποδείξεις σχέσεων και επικοινωνίας Πόντου – Κρήτης. Ο ποντιακής καταγωγής αγωνιστής του ‘21 Αλέξανδρος Μαυροθαλασσίτης πολεμάει με τα 120 παληκάρια του στην Κρήτη μαζί με κρητικούς πολεμάρχες και θυσιάζεται στο βωμό της ελευθερίας της Κρήτης. Επίσης ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ο αρχηγός της Ελληνικής Επανάστασης από την υψηλή της Τραπεζούντος στέλνει στην Κρήτη τον επιστήθιο φίλο και γραμματέα του Μιχαήλ Αφεντούλη να οργανώσει την επανάσταση. Ο Αφεντούλης κατέβηκε στην Κρήτη, όπως βρέθηκε μπροστά στις διαμάχες των Κρητών καπεταναίων και απέτυχε στις προσπάθειές του. Στα νεώτερα χρόνια, στον καιρό της ανταλλαγής των πληθυσμών στα 1923, πολλοί πόντιοι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στη φιλόξενη Κρήτη και έμειναν εκεί οριστικά κι έγιναν κι αυτοί Κρητικοί. Ομως στοιχεία κοινής προέλευσης και ανάμειξης Κρητών και Ποντίων δεν βρίσκει κανείς μόνο στους κατά καιρούς εποικισμούς στη βυζαντινή εποχή και στους μετέπειτα χρόνους. Από την μελέτη της Ιστορίας της Κρήτης, της Λαογραφίας της γλώσσας και της κρητικής ποίησης βρίσκει πολλά άλλα στοιχεία που φανερώνουν τις κοινές ρίζες των σημερινών κρητικών και Ποντίων. Πρώτα πρώτα τα πολλά τοπωνύμια, ενδεικτικά αναφέρουμε χωριά της Κρήτης – ιδιαίτερα της Ανατολικής Κρήτης – που είναι καθαρά Ποντιακά. Π.χ. Τραπεζούντα, Αρμένος, Βαρβάρα Τσακώνη, Μαρουλά, Αττιπάς, Αργυρούπολη, Σκορδίλη, Λιθίνες, Μεσαρέα ή Μεσαράς και άλλα. Είναι γνωστό στην Ιστορία ότι ο Τραπεζούντιος Αβράμιος Αρμίητος στα 1414 υπέβαλε αίτηση στην Ενετική Σύγκλητο και ζητούσε να εγκατασταθούν 880 οικογένειες από την Τραπεζούντα του Πόντου στην Κρήτη. Η αίτηση αυτή έγινε αποδεκτή και έτσι χτίστηκε η Τραπεζούντα της Κρήτης κοντά στη Σητεία. Αυτή η Τραπεζούντα καταστράφηκε ολοσχερώς από τις πειρατικές επιδρομές του Σαρακηνού Χαϊρεστίν Μπαρμπαρόσα του 1583. Στα ερείπιά της βρέθηκε παράσταση του μονοκέφαλου αετού των Κομνηνών της Τραπεζούντας. Στα 1648 η Τραπεζούντα της Κρήτης ξανά ερημώθηκε και σήμερα μόνο ερείπια και χαλάσματα βρίσκονται. Ο κρητικός ιστορικός Νικόλαος Παπαδάκης στο λεύκωμά του «6η Σητεία» αναφέρει ότι πολλοί οικισμοί της επαρχίας Σητείας προήλθαν απο εποικισμούς που έγιναν στα βυζαντινά χρόνια απο τις μακρινές περιοχές του Πόντου, και ακόμη ότι ο πατέρας του Βιντζέντζου Κορνάρου του ποιητή του Ερωτόκριτου, καταγόταν απο την Τραπεζούντα της Κρήτης.

Αλλά και γλωσσικά στοιχεία μαρτυρούν τις κοινές ρίζες Πόντου και Κρήτης. Ο πασίγνωστος Ερωτόκριτος του Κορνάρου έχει πλήθος λέξεων και εκφράσεων που είναι ή μοιάζουν με τις ποντιακές, άγνωστες σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικές λέξεις όπως: κομπώνω, καματερόν, ενέγκασα, αντζίν, γενεά, κοχλιδ(ιν), οξύδ(ιν), Γούλα, αφουγκρούμαι, χάλκωμαν, λιγώνω, αναματίζω, κινθέα, σύντεκνος, δεξαμενές, κούτσα, αρμεγάδιν, πρωτόγαλαν, εξιάζω, φουμίζω, ερεχκούμαι και πάρα πολλές άλλες.Αλλά οι κοινές ρίζες βρίσκονται και στη δημοτική ποίηση. Το ποντιακό δίστιχο και η κρητική μαντινάδα έχουν πολλά κοινά σημεία και προπαντός τον δεκαπεντασύλλαβο και την ομοιοκαταληξία. Ο καθηγητής της λαογραφίας κ. Ρωμαίος σημειώνει στην Κρήτη και στην Κύπρο τα ακριτικά τραγούδια του Πόντου τραγουδιόταν πολύ και επηρέασαν άμεσα τα κρητικά τραγούδια, που θυμίζουν παλιές ηρωικές εποχές των ακριτών του Πόντου. Επίσης το κοινό μουσικό όργανο, η λύρα, που παρουσιάζεται μοναδικά στον Πόντο και στην Κρήτη, δείχνει ανεπιφύλακτα πως οι δύο αυτοί λαοί έχουν ίδιες ρίζες. Αλλά και οι χοροί με την ανδροπρεπή εμφάνιση με τον γοργό ρυθμό, με την αρχαιοπρεπή όψη, καθώς και η ενδυμασία με τη λιτή γραμμή και τα πολεμικά εξαρτήματα της στολής του ζίπκαλη ή του τελίνκαλη, δείχνουν έντονα τις σχέσεις κρητών και ποντίων. Πέρα όμως απο τα εξωτερικά, θα έλεγε κανείς, γνωρίσματα υπάρχουν κοινά, στοιχεία στον χαρακτήρα των ποντίων και των κρητών στους τρόπους ζωής, στην οικογενειακή και κοινωνική παρουσία τους, στις αντιλήψεις γενικά της ζωής. Ετσι λόγου χάρη, υπάρχει ομοιότητα στο ευέξαπτο του χαρακτήρα τους, στον εγωισμό, στον αυθορμητισμό και στην ευθύτητά τους, αλλά και στη φιλοξενία, στον αλτρουισμό, στην φιλία και στην προσήλωση στις παραδόσεις, στα ήθη και έθιμά τους. Συμπερασματικά όλα αυτά, ιστορικοί δεσμοί, οι εποικισμοί στην Κρήτη, τα τοπωνύμια, η γλώσσα, τα δημώδη άσματα, οι χοροί, η λύρα, οι όμοιοι χαρακτήρες, αναμφισβήτητα μαρτυρούν τις κοινές ρίζες κρητών και ποντίων.

Νίκος Λαπαρίδης